Газетамизнинг 2018 йил 13 сентябрь сонида Б. Рўзиматованинг “Елга совурилаётган пул ёхуд маънавий янгиланишни ўзимиздан бошлайлик” мақоласи муштарийлар эътиборига ҳавола этилганди.
Муаллиф бугунги кунда ўтказилаётган тўйлар ҳақида фикр-мулоҳазаларини баён этган, Тўлебий туман ўзбек этномаданият бирлашмаси томонидан тўй-маросимларни ихчамлаштириш борасида ишлаб чиқилган тавсияларни илова қилган.
Б. Рўзиматова айрим тўйлар ҳақида гап юритар экан, шунча пулни елга совургандан кимга фойда деган ўринли саволни ўртага ташлайди ҳамда айрим ота-оналар(тўй эгалари)га “Орзу-ҳавас деб тўйга 800-1000 кишини чақириш, катта сарф-харажат қилиш, маросимни фалон тўйхонада ўтказиш... дегани эмас-ку”, деб хитоб қилади.
Яна айрим маънавияти паст улфат-жўраларнинг ўйламасдан бу удумни “ота-боболаримиздан қолган одат” дейишига жавобан: “Сенинг қайси ота-бобонг куёвни ароққа сотган?”, деб эътироз билдиради. Муаллифнинг айтганларига қўшимча равишда ўзимнинг айрим фикр-мулоҳазаларимни билдирмоқчиман. Тўйларнинг маданиятли, чиройли ташкил этилиши асосан тўй эгаларига, шунингдек, куёв жўраларига боғлиқ эканлигини ҳеч вақт унутмаслигимиз лозим. Сабаби, тўйлардаги айрим бемаъни кўринишлар, бачкана қилиқларнинг куёв навкарлар томонидан содир этилаётгани ҳеч кимга сир эмас. Шунинг учун тўй эгалари тўйдан аввал йигит жўралари билан суҳбат ўтказса, бамаслаҳат ҳамма нарсани келишиб олишса, ёмон бўлмасди.
Энди “маййит чиқарилган хонадонда уй эгалари томонидан йиртиш бериш ва маййит устидан пул сочиш” масаласига келсак, ёшлар ва ўрта ёшли одамлар қазо қилган жойларда йиртиш бериш аллақачон йўқ қилинган.
Кекса (90-100) ёшдаги ота-боболар, опаларимиз ҳаётдан кўз юмсагина “шуларнинг ёшига етинглар” деган мақсадда маййит эгалари йиғилганларга дастрўмол (йиртиш) таратганлар. Бунга эътироз билдиришнинг ҳожати бўлмаса керак. “Маййит устидан пул сочиш” каби ярамас иллат беъманиликнинг белгиси.
“Пулни елга совуриш” масаласига келсак, ўтган асрнинг 60-90-йилларида бу “касаллик” вилоятимизнинг деярли барча минтақаларида авж олган эди. Айниқса, суннат, қиз узатиш, ўғил уйлантириш тўйларида бор ҳам, йўқ ҳам сохта обрў учун, сендан мен қоламанми, деб, тўй бола, келин-куёвлар бошидан пул сочиб, ўзга миллат вакилларига обдон кулги, мазах бўлганлигимиз рост. Юқорида ўтирган катта оғаларимиз ҳам бизнинг бундай аҳмоқона хатти-ҳаракатларимиздан унумли фойдаланганлиги сир эмас.
Қозоғистон Республикаси мустақилликка эришгандан сўнг, вилоят ўзбек маданият марказидаги бир гуруҳ миллат фидойиларининг саъй-ҳаракатлари туфайли халқимизнинг турмуш тарзига ёт бу чириган удумга барҳам берилди.
Энди тўй ва маъракаларга одам(меҳмон) чақириш ҳақида фикр юритсак.
Айрим тўй-маърака эгалари ҳиссиётга берилибми ёки сохта обрў олиш учунми маъракаларга жуда кўп меҳмон чақиришади.
Айрим ҳотамтойлар тўйларига бир мингдан икки мингача одам чақиради. Бунинг нимаси ёмон, дейдиганлар ҳам топилади орамизда. Бу ерда масала бошқа нарсада, яъни вилоятимизнинг барча шаҳар ва қишлоқларидаги тўйхоналарнинг кўпчилиги 300-400 кишига, айримларигина 500-600 одамга мўлжалланганида. Хизматчилар сони ҳам, идиш-товоқ, ошхона буюмлари, ўринлар ҳам шунга мослаштирилган.
Маъракага 800-1000-1200 одам чақирилди, дейлик. Чақирилган меҳмонлар сонига қараб идиш-товоқ, масаллиқ, ичимлик ва бошқа ноз-неъматлар тайёрланса яхши. Агар бундай тайёргарлик бўлмасачи? Ош-нон, идиш-товоқ, чойнак-пиёла, қимиз-қимрон учун махсус идишлар энг муҳими ўтиришга жой топилмай ўнғайсизланишлар турган гап. Ахир 600 ўринли тўйхонага 1000 кишини жойлаштиришнинг ўзи бўлмайди-ку! Овқат етказолмай шарманда бўлганларни айтмай қўяқолай.
Яқин дўстимнинг ўғли ён қўшнисининг тўйида хизмат қилиб юриб, чақирилмаган "меҳмонлар" томонидан қаттиқ жабрланди ва вафот этди. Укамизнинг жанозасига кўпчилик қатори биз ҳам бордик. 2-3 кундан кейин суюкли фарзандининг еттиси шаҳримиздаги катта тўйхоналардан бирида ўтадиган бўлди. Биз айтилган вақтда бордик. Ё, товба, еру кўкка одам сиғмасди. Сабаби, маййитнинг отаси эл-юртга таниқли шахслардан бири эди. Бизни бир амаллаб иккинчи қаватдаги столда ўтирган ёшроқ тўрт йигитни турғазиб, уларнинг ўринларига ўтқазишди.
Тўғри тўй-маъракаларда бундай ҳолатлар бўлиши унчалик айб бўлмаса керак, лекин маърака эгаларининг ҳам, тадбир қатнашчиларининг ҳам ноқулай ҳолатга тушиб қолиши инкор этиб бўлмас ҳақиқат. Қўшимча жой тайёрлаш, дастурхонни ноз-неъматлар билан тузаш ва ҳоказолар ўз-ўзидан бўлмайди, ахир!
Энди тўйга чақириш ва уни ўтказиш маданияти хусусида .
“Мен минг одамнинг тўйига бориб, тўйганман, тўёна берганман”, деб чиранадиганлар бор орамизда. Ёшлигимда бир оғамизнинг: “Дўстларим, қариндош-уруғларимдан 17 нафарининг суннат тўйларига той ясатиб борганман, вақти-соати етиб мен ҳам набираларимга тўй қилдим. Ўн еттисининг учтасидан қайтди”, деганига, яна бир инимнинг “фалончининг тўйига 150 АҚШ доллари бергандим, менинг тўйимга 50 доллар қўшди”, деб дўстидан хафа бўлганлигига гувоҳ бўлганман.
Энди юқорида қайд этган укамизнинг минг тўйга бориб “тўйган”и ва тўёна бергани рост бўлақолсин.
Агар сени тўй соҳиблари кўнгилдагидек кутган бўлса, сенинг тўйга қўшган арзимас тўёнангни эслашни ҳожати бўлмаса керак. Ҳақиқатан ҳам шу укамизнинг қанча одамга “Таклифнома” берганлигини ҳеч ким ҳисобламаган бўлса керак, лекин 600 одамга мўлжалланган тўйга салкам 2 минг одам келганлиги маълум бўлди. Томошанинг “додаси”ни энди кўринг. Тўйхона эгалари 100-200 одамни амаллаб жойлаштирди. Қолган меҳмонларнинг айримлари бу эшикдан кириб (рўйхатдан ўтиб), иккинчи эшикдан чиқиб кетишди. Баъзиларини тўйхонанинг ҳовлисида, кўчада, машина капотига ёзилган дастурхон атрофида кутганлигидан хабардорман.
Савол туғилади. Тўйнинг мароқли, сермазмун ўтиши эмас, тўйга келувчилар сони билан мақтанадиган “ҳотамтой” укамиз борган жойларида ҳам шу тариқа кутилганида иккинчи тўйга бормаган бўлармиди?! Демоқчиманки тўй-маъракаларга чақиришнинг ҳам меъёри бор. Тўй ўтказишдаги асосий мақсад ҳам шу.
Яқинда ҳамкасбларимдан бири олиму-уламолар юрти бўлган Қорамуртда ҳам бугунги кунгача сийқаси чиққан, бачкана одат-удумлар ҳалигача сақланиб қолганлигидан афсусланганлигини айтиб, “куёв сотиш” ва “юз очар” маросимларидаги айрим кўринишларни таърифлагач, нимага шама қилаётганини англадим. Юз очар куни куёв жўраларининг янгидан тушган келиннинг кўйлак, лозимларини кийиб, рўмолини ўраб, куёв йигитнинг онаси, келиннинг қайнонаси олдига чиқиши, уларга салом бериши уят эмасми? Улар кийиб чиққан кийимларни кейин келин нима қилади?
Ўтган асрнинг иккинчи ярми бошларида Россиянинг нуфузли олий ўқув юртларининг бирида ўқиб келган амакимиз шаҳарлик қизга уйланди. Тўй ўтгач, эртасига келиннинг “юз очар”ида амакимнинг куёв жўралари келиннинг кийимларини сўрашади. Бундай урфдан жаҳлланган келинойимиз куёв жўраларнинг ёрдамисиз, юзига рўмол солиб, қайнонаси, амма-холалари олдига чиқиб, салом бериб, юзини очганди ўшанда. Орадан, мана 65 йил ўтиб, қишлоғимизнинг ўқимишли бир йигити, қўшни вилоятдан ўқиган, одобли қизга уйланганлигини эшитдик. Бу келинимизнинг юз очарида ҳам бундан 65 йил аввалги ҳолат қайтарилганлигини эшитиб, таскин топдим. Бинобарин, иккинчи томондан бундай удумларнинг ҳали-ҳанузгача давом этиб келаётганлиги ачинарлидир.
Қадрли газетхонлар! Яна бир нарсага эътиборни қаратмоқчиман. Тўй-маъракаларда дастурхонга “бор-йўқ”ни қўйиб ташлаш шарт эмас. Фақат ейиладиган, ичиладиган таомлардан меъёрида қўйилса, уларнинг мазаси-ю сифатига эътибор берилса кифоя.