“Вилоят марказининг Туркистонга кўчирилиши ижтимоий-иқтисодий жиҳатдангина эмас, маънавий жиҳатдан ҳам ўта муҳимдир”.
(Президент Н. Назарбаевнинг Парламент депутатлари ҳузурида сўзлаган нутқидан).
Туркистоннинг шуҳрати ҳақида кўпинча ўтган замонда айтилиб келингани ҳақиқат. Унинг турли даврлардаги ҳудуди, ижтимоий-сиёсий ҳаётдаги роли ўзгариб тургани ҳам тарихдан маълум. У ҳақдаги маълумотлар ўз даврида евроцентристик қараш билан тузилганлиги боис, ҳозирги мамлакат фани ушбу масалани мустақиллик талаби билан, янгича мулоҳаза юритиш тизими билан қайта кўриб чиқиши керак. Ўз давридаги мегаполиснинг (яхлит минтақа, бошқарув ҳудудининг) жаҳон тарихидаги ўрни муҳим ахборот манбаларида аниқ ёзилсада, Туркистонни Марказий Осиёнинг сиёсий-маданий, ижтимоий-маънавий тараққиёти жиҳатидан ўрганишга ҳам яширин, ҳам очиқча тўсиқларга дуч келинганини унутмайлик. Масалан, чор Россияси ушбу муқаддас масканга панжа орасидан қараб, маънавий кўринишини шунчаки мақбара бўлгани учун, шунинг ўзида Черняев замбарагининг ўқи тешиб ўтган “забт этилган истеҳком” сифатида талқин қилди. Кенгаш мафкуравий тизими Қозоқ хонлиги пойтахтининг руҳи ҳамда мақомини турли “тақиқлар” билан хаспўшласада, у ёғи қозоқ халқининг, буёғи туркий оламининг тафаккуридан ўчира олмади. Ўчириш ҳам мумкин эмас эди. Эскирганини хотирлаб, “қадимги” деб, кўҳнасини эъзозлаб – “муқаддас” деб, ўзганини поклаб – “табаррук” деб, хотирасига яқинини “обида” деб, ҳайтовур ёвшандан баланд, шувоқдан паст дегандек, Ҳазрат Султон мақбарасига ҳам, бошқа қадимий иморатларга, карвон саройлар, қабристонлардан топилган мулк ҳамда меросга қунт билан, ғамхўрлик билан қарашга ҳаракат қилдик. Шу ният, шу ташаббус Мустақиллик йўлида умидимизга қувват берди.
Бугун, иқтисодий алоқалар кучайган бир даврда Марказий Осиёнинг янги қувватини бозор қонунларига буришни, ҳудудий туризмнинг ролини фаоллаштиришни асосий йўналиш деб биламиз. Бу борада жаҳонга машҳур Самарқанд ва Бухоро, Хиваю Хоразм обидаларини камайтмаган ҳолда Буюк Даштни ва катта-кичик шаҳарларнинг қўшилиши ва уйғунлашувидаги шаҳар маданиятини тарғиб қилиш муҳимдир.
Орол остидаги “қирқ қалъа” афсонаси, Сир бўйи шаҳарлари, Ўтрор ҳамда Саврон, Сиғанақ ва Жаркент, Тароз ва Боласоғун, Қоратов ва Олатов, Улитов ҳамда Чингизтов этакларидаги, Олтойнинг соясидаги, Устюрт доирасида, Едил ҳамда Есилнинг тўқайларидаги шаҳар-қалъалар асрларни туташтирган моддий маданиятнинг ёрқин саҳифаларидир. Шу ўринда Туркистон – оқин Мағжан айтадиган “икки дунё эшиги” бўлиш билан бирга, Турон маданиятининг устуни, ўзгага бўйсунмаган, Эронга тинч ҳаёт кечиришнинг афзаллигини англатган муқаддас макон сифатида аҳамиятлидир. Туркистоннинг яхлит тарихи ҳам, турли сиёсат оқибатлари туфайли узилиб қолган тарихи ҳам ҳеч қачон на урушга на низога асос бўлмаган. Кўҳна Ясси ҳикоятидан то Яссавий ҳикматигача Яратганнинг инобати, одамзотнинг турланиши, инсониятнинг кенглиги, феълининг поклигидир. Туркистон – жаҳонга зинапоя. Туркистон – покланиш тарозиси. Ушбу сифатлар меъморчилик қурилишига айланганида ҳамда довул ҳам, довлар ҳам ололмаган мақбаранинг муборак ғишти бўлиб қаланганида, дунёнинг уйғунлигига шак келтирмайсиз.
Шундай қилиб, жаҳонга машҳур тарихий Туркистон, бу ердаги қозоқ хонлари ва бий-ботирлари, энг яхши инсонлар қабристони (пантеони) – Марказий Осиёнинг таълимини туризм даражасини ҳам, очилмаган маънавият варақларини ҳам, зиёсини ҳам танитади, деган фикрдамиз.
Ҳақиқатан ҳам, айтилган-айтилмаган кўп тўсиқлар туфайли Туркистоннинг мураккаб тарих чангига кўмилиб қолиш хавфи кучли эди. Аллоҳ асради, Худо деган кишиларнинг савоб ишлари сақлади. Юраги элим, юртим деб урган ватанпарвар фуқароларнинг тафаккури ҳамда келажакка ишончи эзгуликка қўрғон бўлди. Аввалгилар “бўш ётган ер ёв чақиради”, “бўш ерга шайтон тўпланади” дейишган. Изловчилари ҳамда сўровчилари турли сиёсий тизимдан тинкаси қуриганда, кўк отлиларнинг кўзи кўҳна экспонатлар ва бетакрор қадриятларга тушди. Уларни турли баҳоналар билан ўз Ватанларига, ўз юртларига ташишди. Халқнинг кўз ўнггидаги бойликлар қўлма қўл бўлиб кетди, тарихий тепаликлар (кўҳна шаҳарлар юрти) талон-тарож бўлди, ўтов қулади, бахт кетди. Миллат азиз тутган ерда баракасиз иш, ғалати ҳаракат, лоқайд мулоҳаза кенг тарқалди.
Афсуски, Туркистоннинг қанддай гавҳарини сақлаб қолишга Иттифоқ хомути бўйнига мажбурлаб кийдирилган Қозоғистон ССР қувватсиз эди. 1935 йили Ленинград шаҳридаги Эрмитажнинг таниқли бир кўргазмасига олиб кетилган Дошқозоннинг тақдири бунинг исботидир. Баъзилар айтиб юрганларидек, жаҳонга таниқли осори атиқа элга ўз-ўзидан қайтгани йўқ, залворли ишнинг, ақл билан босилган қадам туфайли қайтди. Бу борада Ватанимиз музей ишининг пойдеворини барпо этган давлат ва жамоат арбоби Ўзбекали Жанибековнинг ташаббускор ва дадил фаолияти ибратлидир. Бунинг рамзий моҳияти ҳам бор. Бу борада туркистонлик оқин, музейшунос Нурмахан Назаров шундай деб ёзади: “Москва. Кремль. Халқ депутатлари съезди. Қозоғистон ССР депутатлари Н. Назарбаев, Ў. Сулейменов, М. Шаханов ўртоқларга! Туркистон шаҳри меҳнаткашлари турғунлик ва қайта қуриш йилларида СССР Олий Кенгашига Ленинград Эрмитажидаги қозонни ўзининг асл соҳиби – Аҳмад Яссавий музей-мақбарасига қайтариш тўғрисида талай марта илтимос қилган эди”. Шундай телеграмма А. И. Лукьяновга йўлланди. Шу куниёқ Олий Кенгаш котибиятидаги Воропаев номидан “телеграммаларни олдик” деган мазмунда жавоб келди. Бундан нақд 28 кун ўтгач, СССР Маданият вазири В. Г. Захаровнинг Дошқозонни Туркистонга қайтариш тўғрисидаги буйруғи чиқди. Шундай қилиб, Қозоғистоннинг энг азиз ёдгорлиги, Ҳазрат Султон мақбарасининг бош экспонати 54 йилдан сўнг ўз элига, ўз ўчоғига қайтди.
Демак, Дошқозон кўп кутдирмаган Мустақиллигимизнинг элчиси бўлган эканда гўё! Мана, шу даврда кўп йиллардан буён рўёбга чиқмай, халқимизни қайғуга солган омонат орзусини амалга ошириш учун бўлғуси Элбошимиз Нурсултан Абишули Назарбаевнинг бениҳоя улкан ҳиссаси борлигини алоҳида таъкидлашим керак”. 1990 йиллар поёнида Элбошининг ташаббуси билан Туркистоннинг 1500 йиллигига тайёргарлик тадбирлари бошланди. Юрт ишида давлатнинг ҳам, халқнинг ҳам фикри бир ердан чиқди. Масалан, махсус ташкил этилган “Парыз” жамғармаси фақат маблағ йиғиш билан чекланмади. Элбоши тавсия қилганидек, зиёлилар, санъаткорлар, давлат хизматчилари тик туриб, ушбу муқаддас маънавий марказнинг инсоният, жамият учун муҳимлигини, ҳамжиҳатликка ундай олиш моҳиятини англата олди. Бу борада улкан ишлар амалга оширилди. Ушбу тамойил Қозоғистон барча минтақаларининг Туркистон ҳақидаги ҳам табиий, ҳам янги, ҳам истиқболли тафаккурини шакллантиришга имкон яратди. Байрамнинг кўзлагани ҳам шу эди. Элбоши Мустақилликнинг чорак асрида Туркистоннинг истиқболини бир зум бўлсада, ёддан чиқармади. Хоҳ халқаро улкан сиёсий форумларда бўлсин, хоҳ минтақавий аҳамиятга эга йиғинларда бўлсин, Марказий Осиёнинг маънавий ҳамда муборак ўрнини ҳамжиҳатлик ва ҳамфикрлилик тамойили, жиддий ва ижодий майдони сифатида исботлай олди. Буни Аҳмад Яссавий университетидан бошлаб, сўнгги чорак асрдаги туркий оламнинг янгича ва мустақил ҳар қандай институти исботлай олади. Бунинг барчасида Давлат раҳбарининг жаҳондаги фаоллиги ҳамда сиёсий жиҳатдан узоқни кўра билиши тарози палласини мувозанатда ушлади.
Жорий йил 19 июнда Туркистонга алоҳида мақом бериш тўғрисидаги Элбошимизнинг комил қарори – тарихий адолатнинг ўрнатилганини, маънавий янгиланишнинг кенг қулоч ёзганини кўрсатди. Миллат жипслашуви учун пешона терини тўккан Шимкент миллионли режага етиб, мегаполис сифатида ўзига хос тараққиёт йўлига тушганда, Туркистоннинг вилоят маркази мақомини олиши – минтақанинг янги нафасини очишнинг ёрқин намунаси эди. Ҳар бир қозоқ муқаддас тутадиган масканнинг янги маъмурий бошқарув тамойили вилоят аҳолисига ҳам, республика халқига ҳам, бутун туркий оламга ҳам улкан масъулият юкламоқда. Энг бош вазифа – Қозоқ элининг тарихини эҳтиётлаш ҳамда Мустақиллик йилларида қўлга киритилган ютуқлар салмоғини ошириш. Ватанимизнинг ҳар бир фуқароси маънавий марказнинг ривожидаги ўзининг иштирокини ҳис этиши учун, образли қилиб айтсак, маънавият машъали эканлигини ҳис этиши учун, Элбоши таъкидлаганидек, рақобатбардош бўлиши керак. Инсон капиталини ривожлантириш ҳар томонлама билим, кучли руҳ, эртанги кунга ишонч туфайли амалга ошади. Янгидан шаҳар барпо этиш ёки шаҳарни янгилаш осон иш эмас. Бунинг учун биринчи навбатда халқнинг тафаккурини тайёрлаш ҳамда орзусини такомиллаштириш зарур эканлигини Элбоши Астана мисолида аниқ кўрсатиб берди. Имонлашишнинг ўзи қуруқ насиҳат билан амалга ошмайди. Ота-онани қадрлаш, ёши катталарни иззат қилиш, етим-есирларга, камбағал-ногиронларга ёрдам қўлини чўзиш, ор ва номус олдидаги ҳалоллик сингари содда ва маъноли инсоний фазилат жамиятнинг олтмиш икки томирида қайнаб ётиши керак. Бундай анъанага содиқ бўлган жамият ўзини янада такомиллаштиришга интилган ҳолдагина ал Форобийлар орзу қилган хайрли ва барқарор шаҳар қад кўтаради.
Шу ўринда Туркистоннинг янги мақоми барча соҳада маънавий янгиланиш намунасини кўрсатиши учун улкан имконият яратиб беради. Вақт ўтиши билан унга – “маънавий янгиланиш шаҳри” деб рамзий ном берсак ҳам ажаб эмас. Туркистоннинг янги нафасини очиш учун, бизнингча, шундай қатор ишларни бамаслаҳат, биргалашиб ҳал этиш зарур, деб ўйлаймиз: – тарихий Туркистоннинг тўрт дарвозаси, цитаделнинг икки дарвозаси бўлган. Шаҳар меҳмонларининг эътиборини ўзига жалб қиладиган энг бош иншоот – Хожа Аҳмад Яссавий мақбараси эканлигини инобатга олсак, таъкидланган дарвозаларни ҳам, мудофаа қўрғонини, ҳам илмий-меъморчилик негизида, бир услубда аслига келтириш муҳимдир. Ўз даврида ушбу тарихий маскандан ташқарига олиб кетилган ноёб экспонатларни замонавий йўл билан қайтариш учун жамоатчилик фикри ҳамда ЮНЕСКО, ТУРКСОЙ сингари халқаро ташкилотлар имкониятларидан фойдаланган маъқул (ҳозирча унинг нусхасини ясатиб туриш ҳам зарур); – мақбара қошида 44 хонадан иборат ер ости “хилват” деб аталадиган ибодатхонаси ва шарқ ҳаммомининг обидаси бор. Буни ҳам шаҳарнинг қулай жойида каттайтирилган намунада қайта шакллантириш керак, деб ўйлаймиз. “Туркистон ҳаммоми” брендини яратишга ҳам имконият туғилади; – халқаро ташкилотлар билан ҳамкорликда, яқинда Элбоши тавсия этган “Туркий оламнинг 100 янги номи”ни якунлаш маросими анъанавий турда Туркистонда ўтказилишига эришиш керак; – Турк дунёсига муштарак “Туркистон истеъдодлари” санъат телефестивалини (“Евровидение”, “Новая волна”, “Славянский базар” сингари) ташкил этиш – давр талаби; – жаҳонга таниқли Қўрқит, ал Форобий, Аҳмад Яссавий, Боласоғуний ва бошқа туркий шахсларга бағишланган илмий анжуман, форумларни анъанавий турда мазкур шаҳарда ўтказиб туриш жоиз; – Туркистон атрофини ободонлаштириш учун Қозоғистон халқи Ассамблеяси ташаббуси билан (“Астана ўрмони” намунасидек) ўша тупроққа мўлжалланган ёки мослашган ниҳоллар, мевали дарахтларни экишни йўлга қўйиш керак.
Иссиқ иқлимга мўлжалланган Эрон арчасига ўхшаш манзарали дарахтларни етиштиришнинг ашхободча тажрибасини бажонидил ўзлаштириш лозим; – бошқа шаҳарларга ибрат бўларли солиқ тўлови ва ҳуқуқий маданият лойиҳасини шакллантириб, амалга оширсак. Бунга қўшимча шаҳарнинг бош режасига тўсиқ бўлаётган пала-партиш солинган иморатларни тартибга келтириш зарурлигини тушунтириш ишларини икки томонлама манфаатли қилсак; – ҳар бир маҳалла ҳамда кўчани фаровон қилиш учун оталиқ-ғамхўрлик ишини мувофиқлаштириш муассасаларга, таълим-маданият муассасаларига топширилса. Анъанавий “шанбалик” рағбатлантирилиб, ҳатто тизимли бозор ва рақобатга асосланган янги шакли ташкил этилса. Бу ишга илғор фикрли, ҳар доим янгиликка интилувчан, доимо изланишда юрадиган талабаларни жалб этиш – жаҳонда кенг тарқалган услуб; – Туркистон шаҳрининг янгиланган бунёдкор дастурини шакллантирган маъқул.
Масалан, Элбоши қарори билан ҳордиқ кунлари деб белгиланган Қурбон ҳайити байрамини замонга мувофиқ, намунали ўтказиш (халқ сайли, ҳайитлаш, хайрия тадбирлари ва бошқалар) дунёвий дин ва анъана уйғунлигини мувофиқлаштирарди; шаҳарнинг бош режаси аниқланаётган пайтда айтадиганимиз: бўлғуси ҳар бир кичик туманга тарихий шаҳарларимиз (Ўтрор, Саврон, Сиғаноқ, Бўзоқ, Бўтой ва бошқалар)нинг номини бериб, ушбу ҳудудлардаги иншоотларни анъана ва меросни кўз ўнгимизда гавдалантирадиган қилиб барпо этиш мушкул бўлмас; – уй ва бошқа жойларни барпо этишда жиддий ва тизимли тартиб ўрнатиб, бошпана сотиб олиш ва фойдаланишнинг илғор намунаси жорий этилса. Уй-жой коммунал тизимининг шаффофлиги, изчиллиги ўта муҳим; биз юртимизда сувни қадрлаш (“Сувнинг ҳам сўрови бор”) маданиятини янги Туркистон орқали шакллантиришимиз керак (ер унумдорлиги ва сув жамғармаси биздан анча паст Исроилда сувни 5 даражага бўлиб, самарали фойдаланилади). Айни дамда Марказий Осиёга намуна бўладиган “Туркистон чашмаси” номли ичимли сув, ирригация, ер ости сувини амалга жорий этиш лойиҳасини ишга туширсак. Булар, албатта, янги вилоят маркази учун улкан юмушлардан бир қисмигина холос.
Жаҳон андазаларини, илғор технологияларни бир кунда татбиқ этиш осон эмас. Юқорида таъкидлаганимиздек, Туркистонни номига, мавқеига муносиб қиладиган нарса фақат маблағ эмас, энг биринчиси – аҳолининг тафаккури, бирлиги ва масъулиятидир. Маънавий янгиланишга интилган элимизда уни амалга ошириш учун ният ҳам, имконият ҳам бор. Шундай экан, қадимги Туркий дунёнинг ота чанғароғи (масъулият деб қабул қилинг), қозоқнинг муқаддас маскани (икки дунёнинг савобини олиш деб тушунинг) – Туркистоннинг янги оламдаги янги Қозоғистоннинг маънавий пойтахти сифатида янгиланишига ишончимиз комил.