Буюк Дашт эли – Қозоғистон дунёнинг маданияти юксалган, турмуши фаровон мамлакатлари ўртасида ўзгача ҳурмат ва баланд обрўга эга. Халқаро ҳамжамият олдида етакчилик роли ва сиёсий салмоғини ошира бориб, энг пешқадам 30та давлат қаторига киришдек стратегик ривожланиш режалари билан янгиланишнинг янги даврига дадил қадам қўймоқда.
Жамият манфаатлари сари туб бурилиш, ижобий ўзгариш ясаб, қайта янгиланиш ва замонавий ривожланишнинг муносиб намунасини кўрсата олди. Рақобатга қобилиятли, масъулияти юқори яхлит миллат бўлиш учун омманинг онгини уйғотиш мақсадида “Маънавий янгиланиш” дастурини эълон қилди. Энди, мана, ана шу қимматли ҳужжатнинг қонуний давоми сифатида Элбоши Нурсултан Назарбаевнинг “Буюк Даштнинг етти қирраси” мақоласи нашр этилиб, у ҳар биримизнинг тарих карвонидаги муқаддас бурчимиз ва фуқаролик вазифамизни аниқлаб берди. Қозоқ элинингина эмас, қардош давлатларнинг ҳам қизиқишини уйғотиб, қизғин қўлловга эга бўлган асарда бутун туркий оламнинг маънавий маркази, тўрт қопқали Туркистоннинг ривожланиши ва халқаро аренада танилишига алоҳида аҳамият берилди. Мангу элнинг ифтихори, турли маданиятлар ва тамаддунларнинг ибтидоси бўлмиш, Отамакондаги қадим шаҳарни туркий оламнинг олтин бешигига айлантириш учун янги ташаббуслар кўтарилди. “Туркистон фақат бизгагина эмас, бутун туркий оламга бебаҳо ва беназир. Энди биз Туркистонни вилоят марказигагина эмас, илдизи бир туркий халқларнинг маданий ҳамда маънавий марказига айлантирамиз! Бу қароримнинг тарихий сабаблари ва масъулиятининг муҳимлигини ҳар бир фуқаро астойдил тушуниб олиши керак”, дейди Элбоши.
Давлат раҳбарининг қарори жорий йилнинг сентябрь ойида Қирғизистонда ўтган Туркий кенгашнинг саммитида қардош эллар раҳбарлари томонидан қизғин қўллаб-қувватланди. Илдизи бир туркий халқлар учун муқаддас номнинг ўз ўрнига қайтишини қардош мамлакатлар жуда илиқ қабул қилди. Янги бурилиш бирлигимизни мустаҳкамлаб, ҳамжиҳатлигимизни кучайтириб, туб томиримизни теранлаштиришига ишонч уйғотди. Президент ўз мақоласида шу заминда дунёга келган “Буюк Даштнинг буюк номлари” Хожа Аҳмад Яссавий бобомиз ва Ўтрордан чиққан аллома Абу Наср Ал Форобийга махсус тўхталиб, давлатнинг бебаҳо рамзий капитали сифатида танитиш мақсадида топшириқлар берди.
Таниқли жамоат арбоби, машҳур олим Мирзатай Жўлдасбек “Халқни уйғотиш учун тарихни уйғотиш керак”, дейди бир сўзида. Афсуски, биз Ўтрорда туғилиб, етмишга яқин тилни билган, мустақил ўқиб, кўп изланган ёлғизгина Ал Форобийни биламиз. Баъзи бир тадқиқотчилар келтирган маълумотларга кўра, Абу Насрдан ташқари Ўтрордан ўттиздан зиёд Ал Форобий чиққанга ўхшайди. Шарқшунос, тарихчи-олим Абсаттар Дербисалининг изланишларига суянсак, Сайрамдан чиққан 3 Сарёмий, Ўтрордан чиққан 30 Ал Форобий, Яссидан чиққан 5 Яссавий бор. Бунга қўшимча, профессор, Ал Форобийнинг педагогик меросини тубдан тадқиқ қилган Ауданбек Кўбесов 961 йили дунёдан ўтган адабиётчи устоз Исҳоқ Форобий ва ХI-ХII асрда ҳаёт кечирган Аҳмад Форобийни аниқлагани ҳам маълум. Уларнинг ичида бизга кенг танилгани – ислом дунёсининг энг йирик, номи жаҳонга танилган аллома-файласуфи, ўша муқаддас маконда дунёга келган Абу Наср ал Форобий. 870 йили дунёга келиб, 950 йили дунёдан ўтган машҳур шахс таваллудига 2020 йили 1150 йил тўлади. Шу сабабли, Туркистон вилоятида Ал Форобийга бағишланган мажмуавий тадбирларни ташкил этиш режаланмоқда. Унинг меросини тадқиқ қилиб, қозоқ тилига ўгириб, эълон қилинган асарларни авлодга таништириб, эл ичида, ёшлар орасида кенг миқёсда тарғиб қилиш – асосий ишларимиздан бири.
Мардлар эли – Туркистон тўрида ётган мутафаккир, дин арбоби Хожа Аҳмад Яссавийни ислом динига амал қиладиган бутун туркий олам эъзозлаб, устоз деб билади. Яссавий меросини жаҳонга фош этган биргина Туркия мамлакатида ўттизга яқин Яссавий номидаги кўча ва шоҳкўча, олтмишдан зиёд таълим даргоҳи, ўнга яқин маданий-тадқиқот маркази бор. Илмий-оммабоп газета-журналлар чоп этилади. 2016 йили ЮНЕСКО бўйича эълон қилинган “Яссавий йили” доирасида Хожа Аҳмад Яссавийнинг вафот этганига 850 йил тўлиши муносабати билан турли тадбирлар ўтказилди. Почта хатжилди билан 850 йил тасвири туширилган махсус марка ҳамда кумуш танга айланмага чиқарилди. Хожа Аҳмад Яссавий номидаги Халқаро қозоқ-турк университетининг ваколатли кенгаши “Девони ҳикмат” асарининг чиғатой тилидаги асл нусхасини нашр қилдириб, болаларга Хожа Аҳмад Яссавийга бағишланган ҳикоялар тўпламини тортиқ этди. АҚШ, Италия, Нидерландия, Буюкбритания каби Ғарб мамлакатлари билан бир қаторда Туркия, Ўзбекистон, Қирғиз Республикаси ҳамда Қозоғистонда малакали яссавийшунослар фаолият юритади. Шу боисдан ҳам 2019 йили Туркистон шаҳрида жаҳоннинг турли чеккаларида Яссавий бобонинг илмий меросини тадқиқ қилаётган олимлар, тарихчиларни йиғиб, халқаро анжуман ўтказишни мўлжаллаяпмиз.
Бунга қўшимча равишда Яссавий мероси мажмуавий турда таҳлил қилиниб, ҳужжатли ва бадиий фильмлар суратга олинади. Билим беллашувларини ўтказиш ҳам режаланди.
Элбоши топшириғига кўра, янги Туркистонда Яссавий музейи барпо этилиб, аллома ҳамда унинг хорижий давлатлардаги шогирдларининг асарлари қўйилади. Яссавий шахсини улуғлаш, номини шарафлаш орқали нафақат илмни, сайёҳликни ҳам ривожлантирамиз. Масалан, Туркияда Мавлоно Жалолиддин Румий, Хожа Бектош Вали сингари уламолар дафн этилган жойга миллионлаб мусулмонлар зиёратга келишади. Ҳаётининг сўнгги кунларини Кония шаҳрида ўтказган Мавлононинг мероси ҳамда дафн этилган жойини зиёрат қилиш учун ўтган йили 2,5 миллион киши ташриф буюрган. Яссавий ҳикматини Анадўли заминида давом эттирган шогирди Хожа Бектош Валининг Навшаҳир шаҳридаги мақбарасига 500 минг, Анқарадаги энг кўҳна масканлардан бири Хожа Байрам масжидига 500 мингдан зиёд сайёҳ келган. Туркистондаги Ҳожа Аҳмад Яссавий мақбараси ҳам келажакда ривожланган туризм марказига айланиши керак.
Мақбарада 21 хон, 8 султон, 19 бий, 56 нафар ботир ва бошқа шахслар мангу қўним топишган. Булар боболаримиз – Қозоқ мамлакатининг пойдеворини барпо этишга XVI асрдан ҳисса қўшган миллатимизнинг йирик арбоблари. Уларни авлодлари қозоқ даштининг ғарби, шарқи, маркази, жанубидан атайин келтириб, Туркистонга дафн этиши ҳам ушбу заминнинг муқаддаслигини англатса керак. Қозоқ тарихидаги буюк шахсларни авлод тафаккурига сингдириш мақсадида “Турк дунёси”, “Қозоқ хонлари ҳамда бийлари”, “Буюк дашт юрти”, “Тарихий-муқаддас обидалар” марказлари бўй кўтаради. “Буюк Даштнинг буюк номлари” лойиҳаси доирасида ушбу заминда туғилиб, жаҳонга танилган Ал Форобий, Яссавий сингари мутафаккирлар ва уламолар, Байдибек бий, Дўмалақ ана, Қорабура сингари авлиё ва Сугир созанда, Шамши Қалдаяқов, Назир Тўреқулов, Такен Алимқулов, Асқар Сулейменов сингари маънавият, маданият, адабиёт соҳаси ривожига алоҳида улуш қўшган тарихий шахслар ҳақидаги маълумотлар жамланиб, умумий база ташкил этилади.
Яқинда шаҳримизда “Муқаддас Туркистон ва турк дунёсининг маънавий янгиланиши” илмий-назарий анжуман ўтиб, Элбоши Нурсултан Назарбаев Қирғизистонда ўтган Туркий кенгашнинг VI саммитида тавсия этган “Туркий оламнинг муқаддас жойлари” ҳамда “Туркий оламнинг 100 шахси”ни аниқлаш мақсадида туркшунос-олимлар ҳамда тадқиқотчилар учрашганди. АҚШ, Туркия, Ҳиндистон, Венгрия, Россия, Ўзбекистон, Озарбайжон, Қозоғистон, Қирғизистон, Тожикистон ва МДҲ бошқа мамлакатларидан келган делегатлар мулоҳазаларини ўртага ташлаб, умумий фахримиз бўлган Ал Форобий, Яссавий, Юнус Эмро, Абай, Низомий, Фузулий, Улуғбек, Чингиз Айтматов, Мағжан Жумабаев ва бошқа шахсларнинг турк дунёсидаги ўрни ҳамда ролига тўхталдилар. Натижада Туркистон вилояти ҳокимлиги ҳамда Халқаро Туркийлар академияси ўртасида илмий ва амалий алоқаларни ривожлантириш мақсадида меморандум имзоланди. Келгусида Туркистон шаҳрида Халқаро Туркийлар академиясининг тадқиқот маркази фаолияти йўлга қўйилади. Туркистонда Туркий олам маркази барпо этилиб, “Туркистон кутубхонаси” туркумида Туркий оламнинг маънавий мероси ва асарлари қозоқ тилига ўгирилади. Тоникўк, Билга ҳоқон, Қўрқит, Боласоғун, Муҳаммад Ҳайдар Дулатий, Маҳмуд Қошғарий, Хожа Аҳмад Яссавий, Махтумқули сингари туркийлар учун умумий шахсларнинг мероси тарғиб қилинади. Шу билан бирга “Туркий оламдаги 100 янги ном”ни аниқлаб, лойиҳа ғолиблари иштирокида халқаро форум ўтказиш ниятидамиз.
Туркистон вилоятини жаҳонга танитиш мақсадида Туркийлар академияси билан бирга ЮНЕСКОнинг штаб-квартирасида махсус тадбир ўтказиб, туризм соҳасида истиқболли юртларда Туркистон кунларини ўтказиш ҳам режаланган. Шунингдек Туркия, Хитой, Япония, Жанубий Корея ва бошқа қўшни давлатларда Туркистон шаҳри ҳамда вилоятдаги туристик масканлар таништирилади. Вилоятимизнинг туристик салоҳиятини ривожлантириш мақсадида жорий йилнинг сентябрида “Кўҳна Туркистон – янги имкониятлар” халқаро туристик ва сармоявий форуми ўтди, унда жаҳоннинг 20га яқин мамлакати сармоядорлари билан 1,7 млрд. АҚШ долларига тенг меморандумлар тузилди.
Туркистон шаҳрини туркий оламнинг маънавий марказига айлантириш ва сайёҳларни жалб этиш мақсадида Туркистон вилоятини ижтимоий-иқтисодий ривожлантиришнинг 2024 йилгача бўлган мажмуавий режасига кўра, Хожа Аҳмад Яссавий мақбараси атрофида Ташриф маркази ва очиқ осмон остидаги музей, Тасвирий санъат музейи, амфитеатр, маданий ҳордиқ масканлари фойдаланишга топширилади.
Тарихий обидаларни аслига келтирилиб, қурилиши янгидан бошланадиган Туркистон вилоятининг тарихий-зиёратгоҳлари маркази, вилоят оммабоп кутубхонаси, қозоқ драма театри, туризм коллежи ва Медиа, “Қозоғистон-Назарбаев” марказлари ҳам Элбошининг “Буюк Даштнинг етти қирраси” мақоласига ҳамоҳанг бўлади.
Элбоши ўз мақоласида IX-X асрларда меъморчилик намунаси бўлган саройлари, йирик мадрасалари, минорали масжидлари билан ном қозонган кўҳна Ўтрор шаҳарчасини туристик иншоотга айлантириш масаласини ҳам кўтаради. Қадимги Ўтрор шаҳрининг қатор иншоотларини – уйлари ва кўчаларини, жамоат ўринларини, сув қувурларини, шаҳар қўрғони деворлари ва бошқа жойларини қисман қайта тиклаб, шу асосда таълимни кучайтириш ҳамда туризмни ривожлантиришга алоҳида эътибор бериш кераклигини эслатди. Бугунги кунда Ўтрор қалъасини ободонлаштириш лойиҳаси йўлга қўйилиб, маҳаллий бюджет ҳисобидан 28,8 миллион тенге маблағ ажратилди. Шунингдек, жорий йили қалъада “Ташриф маркази”нинг қурилиши бошланди. Бундан ташқари, “Туристик Қозоғистон – 2019-2025” давлат дастурини амалга ошириш тадбирлари режасида кўҳна шаҳарларда, шу жумладан, Ўтрор, Саврон, Култўбеда археологик қазилма ишларини олиб бориш кўзда тутилган. Буюк Ипак йўли бўйидаги Сидақ, Қараспантўбе, Жуантўбе қалъаларида археологик тадқиқотлар ва қайта тиклаш ишлари олиб борилади.
Ўқсиз ва Хонқўрғон ҳам эътибордан четда қолмайди. Қозоқ хонлигининг қурилиб, давлат сифатида шаклланишига асос бўлган кўҳна Сўзоқ шаҳрида 2010 йилларда бошланиб, маблағ етишмовчилиги сабабли бир-икки йилдан сўнг тўхтаб қолган археологик ишлар давом этади. Ҳукумат қарори билан, тасдиқланган “ҚР туристик индустриясини 2023 йилгача ривожлантириш концепцияси”га мувофиқ, вилоятда “Буюк Ипак йўлини янгилаш” кластери жорий этилиб, Туркистон шаҳри кластернинг асосий иншооти сифатида белгиланди. Туркистон Қозоғистон туристификациялаш харитасида республика аҳамиятига эга ТОП-10 иншооти қаторига киритилди. Кластерга Ўтрор, Саврон шаҳарчалари, Арслонбоб, Х. А. Яссавий мақбаралари ҳам киради. Туркийзабон эллар ёшларини яқинлаштириб, ўзаро ҳамкорликни кучайтириш ҳамда бўлажак сайёҳлар ва ўлкашуносларни тайёрлаш мақсадида “Туркий оламнинг ягона муқаддас қадамжолари”га ўлкашунослар саёҳатлари ва “Туркистонга қайтиш” туркий халқлар этнофестивали, Туркий оламнинг Тотувлик куни, Туркшунослар форуми, “Туркистон брэнди” туркий олам фототасвирчилари симпозиуми уюштирилади.
Шунингдек, очиқ осмон остида фотокўргазма ташкил этилиб, “SMART маънавий янгиланиш” мобиль иловасини тайёрлаш орқали “Маънавий янгиланиш” дастурини амалга ошириш доирасида рақамли технологияларни жорий этиш орқали Туркистон вилоятининг муқаддас қадамжоларини кўришга ва онлайн усулида китоб ўқишга имконият яратилади.
Мухтасар қилиб айтганда, Давлат раҳбарининг “Буюк Даштнинг етти қирраси” мақоласидаги топшириқлари ва ўй-фикрлари Туркистонни ривожлантириш концепцияси билан ҳар томонлама уйғунлашмоқда. Ўтмишга назар солиб, боримизга шукр қилиб, камчилигимизнинг ўрнини тўлдиришга йўналтирилган лойиҳалар Туркистонни янгилашга ўзгача туртки беради. Туркистонга хизмат – тарихга ҳурмат, деб биламиз!