Ота-боболаримиздан мерос бепоён даламиз бўла туриб, овулдагиларнинг “мол боқадиган яйлов йўқ”, деган гапини ахборот воситаларида ҳам, минтақа, ҳудудларда бўлганимизда ҳам тез-тез эшитиб турамиз. Элимиздаги қишлоқ хўжалиги мақсадидаги ер майдони 220 млн. гектар бўлса, унинг 187 млн. гектари – чорва моллари учун яйлов. Бу майдонда бугунги кунда 30 млн. молни боқиш мумкин, бироқ у яйловнинг 43 фоизигина ёки 80 млн. гектаригина ўзлаштирилган. Ҳозирги вақтда чорванинг кўпи қишлоқ атрофида ёйилади.
Шу боис аҳоли манзили атрофидаги 15-20 чақиримгача бўлган ерлар қуввати пасайиб, табиий ҳосилдорлиги йил сайин камайиб кетаверади. Натижада амалдаги 80 млн. гектарнинг 27 миллион гектари деградацияга учраган. Мол ёйиш қоидаларига умуман риоя қилмаслик оқибатида, қишлоқолди яйловлар тақир ерга айланди. Шунга кўра, зоогигиеник аҳвол мураккаблашиб, мол касаллиги кўпайиб кетди.
Мана шу ҳолатларни эътиборга олган Элбоши 2012 йил 14 декабрдаги “Қозоғистон – 2050” стратегияси шаклланган давлатнинг янги сиёсий йўналиши” Қозоғистон халқига йўллаган Мактубида ерга ишлов бериш маданиятини ўзгартириб, янги илмий, технологик ютуқлардан фойдаланиб, чорвачиликка оид анъаналаримизни янгилаш лозимлигини таъкидлаган эди.
Ушбу топшириқни бажариш, чорвачиликни ривожлантиришда элимиз ер жамғармасининг 70 фоизини ташкил этадиган яйловлар, шу жумладан, олис ҳудудлардаги яйловлардан фойдаланишнинг аҳамияти зўр. Яйловнинг
ўз маданияти бор
1913 йилги саноқ бўйича элимизда 93 млн. мол боши рўйхатга олинган экан. Бугунги кунда фаровонлигимиз ортиб, шароитларимиз яхшиланиб, қўрада молимиз кўпайса ҳам, элимиздаги мол боши 30 млн.га етар-етмас. Ўтган аср бошида ҳозиргига нисбатан мол боши уч баравар кўп бўлган. Боиси, яйловлардан табиатига қараб тўғри фойдаланишган. Орадан бир аср вақт ўтсада, ҳудудимиз кичрайгани йўқ. Қадимда ота-боболаримиз йил мавсумига мос кўклам, ёз, куз ва қишки яйловларда мол боқишган.
Масалан, кўкламги яйловнинг аниқ бир ҳудудига доривор гиёҳлар, дала гиёҳлари гуллаган вақтда чорвани олиб чиқишган. Шу ерда 10 кунгина ўтлатишган. Ҳозиргидек, ёз бўйи бир жойни тепкилатиб мол боқмаган, аксинча, алмашлаб ёйиш технологиясидан фойдаланган. Яна бир ўзгачалиги, ёзда молни эрмана бор яйловда боқиш мумкин эмас. Ёз фасли эрмана гуллайдиган вақт, мол эркин ёйила олмайди. Шунинг учун мол пайҳон қилмасин деб, қишгача сақланган. Ноябрь ойида биринчи қор тушиши билан эрманали яйловда мол боқилган, эрмана молнинг иммунитетини кўтаради. Қисқаси, йил ўн икки ой молга қулай шароит яратиб келинган. Натижада чорва сони кўпайиб, табиат мувозанати сақланган.
Юқорида таъкидланган фикрларга боғлиқ яйловлардан оқилона ва самарали фойдаланиш тартибини жорий этиш ва мол боқиш дастурини янгилаш мақсадида, яйлов масаласини теран таҳлил қилиб, текшириб чиққан бир гуруҳ Парламент депутатлари “Яйлов тўғрисида” Қонун лойиҳасини тайёрладилар. Қонунга 2017 йил 20 февраль куни Элбоши имзо қўйиб, у тўлиқ кучга кирди. Ушбу қонун бунгача ўз ҳолича созланиб келинган яйлов масаласини ота-боболаримиздан қолган удум бўйича расмий турда йўлга қўядиган илк ҳуқуқий ҳужжат бўлди.
Яйловни бошқариш – минтақаларда амалга ошириладиган тадбир
Қонуннинг асосий янгилиги – элимиз 2548 овул округининг ҳар бири ўз ерининг табиий-иқлимий ўзгачалиги, табиий хилма-хиллиги қадимдан шаклланган мол боқиш усулини эътиборга олиб, қишлоқ округи ҳамда туман ҳокимликлари ва маҳаллий ўзини-ўзи бошқариш органлари билан ҳамкорликда яйловларни созлаш ва улардан фойдаланиш лойиҳаси тайёрланди. Унда қишлоқ округидаги яйловларнинг майдони аниқ кўрсатилади, меъёрдан зиёд фойдаланадиган ерлар бор, мол боқилмай ётган бўш ер эгалари аниқланиб, яйловларни, улардан фойдаланувчилар ва ер соҳиблари ўртасидаги муносабатларни тартибга келтириб, меъёрий талаблар мувофиқлаштирилади.
Лойиҳа маҳаллий ўзини-ўзи бошқариш органлари ҳамда туман маслаҳати сессиясида тасдиқланади. Ушбу ҳужжат адлия органларида рўйхатга олингач, ҳуқуқий акт саналади. Шундай қилиб, овул округларидаги яйловларни ўзлаштиришда ҳар минтақанинг ўз лойиҳасига мос қонун меъёрлари ишлайди. Қонунга мувофиқ, лойиҳани тайёрлашда яйловдан фойдаланувчи шахс иштирок эта олади, яъни, аҳоли манзилларидаги зарур яйловни олиш масаласи унинг ўз ихтиёрида, деган сўз. Олий давлат органларига, вазирликларга ёки Ҳукуматга мурожаат қилишнинг ҳожати йўқ, барчаси маҳаллий органларда, яъни қишлоқ округи ҳамда туман ҳокимликларининг ваколати доирасида ҳал этилади.
Қонун бўйича уч босқичли яйловлардан фойдаланиш кўзланган. Биринчи – қишлоқ аҳоли манзилларининг ҳудуди чеккасида жойлашган ерлардан фойдаланиш. Уларнинг умумий майдони элимизда тахминан 23 млн. гектарни ташкил қилади. Бу ер қишлоқ аҳлига соғин сигир боқиш эҳтиёжини қондириш мақсадида бепул берилади. Холбуки, бу яйловда боқиладиган молнинг 1 гектарга чаққандаги улуши меъёрдан ошмаслиги керак. Агар меъёрдан ошса, мол иккинчи даражали яйловга ёки овул округининг ерига чиқарилади. Бугунги кунда айнан шундай яйловларда элимиздаги чорванинг 80 фоизи боқилмоқда. Бу аҳвол қишлоқ атрофидаги яйловларнинг кучсизланиб кетишига сабаб бўлмоқда. Боиси, моли борнинг ери йўқ, ери борнинг моли йўқ. Бу номутаносибликни ҳал қилиш учун қишлоқ атрофидаги яйловлар қўй-эчки, отларга эмас, фақат соғин сигирларга берилади. Агар қишлоқдаги яйловлар сигирларни боқиш учун камлик қилса, унда ҚР Ер кодексининг 84-модда 4-1-бандига мувофиқ давлат эҳтиёжини қондириш мақсадида, етмаётган ер қўшимча ажратилади.
Иккинчи – қишлоқ округлари улушидаги ерлардан фойдаланиш. Унинг майдони тахминан 60 млн. гектарга яқин. Уларга овул округидаги ерларни ижарага олган турли МЧБ, ИЧШ, ҲЖ, ўрмон ва сув хўжалиги ҳамда алоҳида кузатиладиган ҳудудлардаги корхоналарнинг ерлари киради. Буларнинг кўпчилигида мол йўқ, бироқ моллари бор хўжаликларни ерига киритмайди. Чунки, 49 йилга ижарага олган. Қонун доирасида ушбу қарама-қаршиликни ҳал этиш имконияти берилган. Бунинг учун ерлар қонунчиликда кўрсатилган тартиб билан яйлови йўқ, аммо моли бор хўжаликлар, қишлоқ фуқароларига берилади.
Учинчи – чекка ҳудудлардаги яйловлар. Улар – давлат тасарруфида. Уларнинг умумий майдони 100 млн. гектардан ошади. Бу жойларга чорвани ҳайдаб олиб бориб, мол боқиш мумкин. Бироқ, олис яйловларга молни олиб боришга оддий хўжаликнинг қурби етмайди. Шу боис қонунга мувофиқ, қишлоқ округи ҳамда туман ҳокимлиги ўзини-ўзи бошқариш органи билан ҳамкорликда, маҳаллий маслаҳат тасдиқлаган режага мувофиқ яйловдан фойдаланувчилар уюшмасини тузади. Масалан, қишлоқдаги бир оиланинг 50та, иккинчисининг 100та, учинчисининг 70та қўйини қўшиб сурув тўплаш кўзда тутилган. Бошқа йирик шохли қорамоллар ҳам бириктирилиб, сўнг олис яйловларга ҳайдалади. Бу усул қишлоқлардаги ишлаб чиқариш ширкатлари ҳамда кичик ва ўрта бизнесни жонлантиради.
Ҳокимлар нега лоқайд?
Депутатлар қонунни нафақат қабул қилди, балки унинг ижросини жиддий назоратга олган. Масалан, 2017 йил 20 сентябрда Парламент Мажлисининг умумий йиғилишида “Яйловлар тўғрисида” қонуннинг ижроси юзасидан тадбирлар ўтказишга доир депутатлар саволномаси эълон қилинди. 2017 йил 30 ноябрь куни Қишлоқ хўжалиги вазирлигида қонун меъёрларини тушунтириш юзасидан вилоятлар ижро органларининг вакиллари билан учрашув ўтказилди.
Қонун ижроси бўйича ваколатли орган – Қишлоқ хўжалиги вазирлиги ҳамда маҳаллий ижро органлари(қишлоқ, туман ҳокимлиги) томонидан қонун меъёрлари бажарилиши лозим. Бироқ овул аҳли маҳаллий ўзини-ўзи бошқариш субъекти сифатида ўзининг қонунда таъкидланган ҳуқуқ ва имкониятларини билмайди. Сабаби, бугунги кунгача қонун меъёрларини амалга оширишга доир тегишли услубий, тарғибот-ташвиқот ишлари юритилмаган. Бу ваколатли ҳамда маҳаллий ижро органларининг лоқайдлигидан далолат беради.
Афсуски, “Яйловлар тўғрисида” қонун амалда жорий этилганига икки йилдан ошса-да, қишлоқ аҳли орасида яйловлар танқислигига боғлиқ кўплаб тушунмовчиликлар юз бермоқда. Шу боис, ваколатли органлар қонунда тасдиқланган вазифаларини вақтида бажариб, қишлоқ аҳли олдидаги масъулиятини оширишса, айни муддао бўларди.