Мустақилликнинг ибтидосиданоқ давлатнинг ташқи сиёсатини мукаммал равишда шакллантиришда алоҳида жонбозлик кўрсатган, жаҳон даражасидаги доно дипломат сифатида тан олиниб, Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош котибининг ўринбосари лавозимигача кўтарилган Қасим-Жўмарт Тўқаевнинг Қозоғистоннинг халқаро саҳнадаги нуфузли ўрнини янада мустаҳкамлай олишига шак-шубҳа йўқ.
Мамлакат раҳбарининг дастлабки давлат сафари Ўзбекистонга бўлгани кўнгилни қувонтиради. Дин бирлиги ва тил бирлигидан мужассам бўлган дил бирлиги қозоқ билан ўзбекни тарих силсиласида тўқнаштирди, кўп асрлик биргаликдаги умр, юзлаб йилларни қамраган тотув қўшничилик тақдирларимизни бирлаштирди. Марказий Осиёдаги энг йирик икки давлат ўзаро ҳамдўстлигининг салоҳияти бениҳоя буюк, унинг имкониятларидан ҳали ҳам тўлиқ фойдаланилмаяпти. Мазкур йўналишда кейинги йилларда йўлга қўйилган изчил ишлар, давлатлараро муносабатлардаги очиқлик, одамлар ўртасида борди-келдининг кўпайгани ҳаммамизни ҳам севинтиради. Тошкентдаги музокаралар давомида икки мамлакат ўртасидаги савдо айланмасини яқин йилларнинг ўзида 5 миллиард долларга етказиш вазифаси олдинга қўйилгани иқтисодий муносабатларнинг янги поғонага кўтарилишини кўрсатади. Шу ўринда ўтган йилнинг Қозоғистонда Ўзбекистон йили, бу йилнинг Ўзбекистонда Қозоғистон йили деб эълон қилиниши қардош халқларни илгаригидан ҳам яқинлаштиришга таъсир кўрсатиши турган гап. Куни кечагина Қозоғистон санъат усталарининг Тошкент тўридаги концертини кўриб ўтирган томошабинларнинг юзларидаги мамнуният ифодасини ҳис этиш нечоғлик мароқли бўлганини миннатдорлик билан айта оламиз. Ўзбекистон давлат ахборот агентлигида қозоқ тилидаги хабарлар тарқатиш имконияти туғилгани ҳам ажойиб янгилик. Қозоғистон халқи Ассамблеяси Раисининг ўринбосари Жансейит Туймебаев яқинда матбуот саҳифаларида Ўзбекистондаги қондошларимизнинг сафи қалинлигини айтиб, уларнинг она тилидаги ахборотга бўлган талабини қаноатлантиришга ҳаракат қилиш давлат даражасидаги масала эканини баён этган эди.
Қозоғистон Республикаси Президенти Қасим-Жўмарт Тўқаев билан Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг музокаралари мамлакатлар орасидаги стратегик шерикликни, тотув қўшничиликни, ўзаро самарали ҳамкорликни янги поғонага кўтарган ана шу кунларда, яъни 19 апрель куни Нур-Султан шаҳрида “Шарқ юлдузи – Навоий” халқаро маънавият кечасининг уюштирилиши айни муддао бўлди.
Ҳа-ҳа, Дўстлик уйида ташкил этилган кеча “Шарқ юлдузи – Навоий” деб аталибди. Ўша жойдаги сўзимизда, аслида “Жаҳон юлдузи – Навоий” десак ҳам ҳеч муболаға бўлмас эди, дейишдик. Меркурий сайёрасидаги улкан кратерга номи қўйилган, ер юзидаги кўплаб мамлакатларнинг пойтахтларида ҳайкаллари ўрнатилган, ўша XVI асрнинг ўзидаёқ ўзгача овози дунёнинг чекка-чеккаларига етиб борган Низомиддин Мир Алишер Навоийнинг исмини жаҳон адабиётидан хабардор ҳар бир одам билади, сўз санъатининг қадрини тушуна оладиган ҳар бир китобхон бениҳоя эъзозлайди. 2007 йили Вашингтонда “Алишер Навоий ва унинг Ўрта Осиё халқларининг маданий ривожланишига таъсири” мавзуида жаҳон конференцияси ўтганлиги ҳам кўп нарсани англатади. Дарҳақиқат, Алишер Навоийнинг, айниқса Ўрта Осиёдаги халқлар маънавиятига кўрсатган таъсири ўзгача бўлгани шубҳасиз. Туркий тиллардаги мумтоз адабиёт, том маънода Алишер Навоийдан бошланган, дейиш мумкин. Навоийгача шеър тили форсий саналиб келингани аниқ ҳақиқат. У яшаган замонда туркий тилни, шеър ёзишга ноқулай тил, деб ҳисоблашган. Навоий – асрлар бўйи қолиплашган, тафаккурда ўрнашиб қолган шу тушунчани парчалаб ташлаган инсондир. Алишернинг ғазалларидан кейин форсий ягона адабий тил мақомидан ажралган эди. Навоий исмининг биз учун ўзгача қадрлилиги – туркий тилнинг назмий қудратини биринчи бўлиб намоён этганида, бутун оламга тан олдирганида. Н. И. Конрад, Е. Э. Бертельс, В. М. Жирмунский сингари жаҳонга машҳур адабиётшуносларнинг асарларига кўз ташлаган одам Навоий шеъриятининг гўзаллигини зийраклик билан ҳис эта олади, шоир қаламининг тимсол(образ), эпитет ва метафора бойлигидан ҳайратланмай қолмайди. Ўзбекчага тишингиз ўтадиган бўлса, Алишернинг ўзига Навоий тахаллусини бежиз танламаганини англаб оласиз. Шоир шеър, ғазал, достонларини чиройли қўшиқдай эшитиладиган майин оҳангга йўғириб етказади. Умуман олганда, Навоий достонлари русчага ҳам бўёғи бузилмай, оҳори кетказилмай ўгирилган, деган гапда ҳам жон бор. Масалан, “Не ажабким сарвинозим ўн саккиз ёшиндадур, Ўн саккиз минг олам ошуби анинг бошиндадур” деган мисранинг “Ну так что ж, коль в сердце милой восемнадцать тысяч смут? Ей ведь только восемнадцать, – разве люди не поймут?” деб таржима қилиниши туппа-тузук эмасми? Ёки “Одами эрсанг демагил одами, Ониким, йўқ халқ ғамидин ғами” деган ҳикматли сўзнинг “Человеком не назовётся тот, Кого людское горе не гнетет” бўлиб келиши ҳам муваффақиятли чиққан. Ана шу пайтда Навоий таржималарига Павел Антокольский, Борис Пастернак, Сергей Иванов, Всеволод Рождественский, Сергей Липкин каби ажойиб таржимонларни торта билган ўзбек биродарларга ҳавас билан қарайсиз. Ола дўппили туғишганларимиз шу билан кифояланиб қолмоқчи эмас. Бу сўзимизнинг маъносини Анвармирзо Ҳусаиновнинг қуйидаги фикрларидан сўнг ўзингиз тушуниб оласиз: “Ўзбекистонликларнинг Навоий таржимонларига айтадиган таҳсинлари Навоийни XXI асрда ўзбекчадан русчага таржима қилишдек эзгу ишга ҳисса қўшувчи иқтидорли ва интилувчан ёш истеъдодларга қудратли туртки бера олади. Бугунги кундаги сўз эркинлиги ва халқлар дўстлиги доирасида Навоийнинг бениҳоя бой меросини янгича таржима қилиш зарурлигига қўшиларсизлар, деб умид қиламан. Очиғини айтганда, эркин сўз бўғилиб, дин ниқобланган кечаги коммунистик атеистик-тоталитар жамият шароитида инсон озодлигини мадҳ этган, ислом динининг туб моҳиятини ажойиб истеъдоди билан танитган, Муҳаммад пайғамбар (с. а. в.)ни Яратган Эгамнинг одамзодга берган энг асл инъоми деб атаб, хосиятларини мадҳ этган Навоийнинг барча матнларини тўлиқ ва ўта ҳафсала билан ўгириш ҳақида гапиришнинг ўзи ортиқча. Шунинг учун ҳам Навоий сўзларини цензура аямай қисқартирган, Навоийнинг ўзбекча, русча чиққан поэмаларини кўплар “боши қирқилган чавандоз” дейишган. Навоий тадқиқотчиларининг аксарияти, Навоий поэмаларининг 15-20 фоизи аёвсиз қисқартирилган, китобхонлардан яширилган парчаларда Навоийнинг донишмандлиги юксаклардан намоён бўлган, деб ҳисоблайди. Ана шу парчалардаги ҳар бир сатр нур сочади, ҳар мисра ҳикматга айланади. Аллоҳга ва Муҳаммад пайғамбарга ҳамд айтганида, Навоий инсон ақл-заковати, шоирнинг иқтидори ета оладиган энг авж пардага чиқа олган. Шу боисдан ҳам бу сўзлар исломий тафаккурнинг ҳам, умуминсоний фикрларнинг ҳам бебаҳо бойлиги ҳисобланади...” Кўрдингизми, чўчимай, тортинмай ана шундай сўзлаш керак. Юқорида айтилган “ўша XVI асрнинг ўзидаёқ ўзгача овози дунёнинг чекка-чеккаларига етиб борган” деганимиз анчайин баландпарвоз сўз эмас. Ҳали ҳаётлигидаёқ сўзи таржима қилинган шарқ тилларини қўйиб турайлигу, Европа тилларига ҳам тез ўгирилган Навоийнинг шеърлари. Муса Тожихўжаев “Из истории переводов произведений Алишера Навои на европейские языки” номли мақоласида шоирнинг дастлабки поэмаси немис тилига 1583 йилда италян тили орқали таржима қилинган, деган маълумотни келтиради. Италян тилига қачон ўгирилганини аниқлай олмаган, шекилли.
Навоийнинг ўз асарларини асосан туркий адабий чиғатой тилида ёзганига қойил қолган Абдураҳмон Жомий: “У ки як турк буд ва ман точик, Харду доштем хешии наздик”(“У турк бўлса, мен тожик, Дўстликни куйлаб юрибмиз иккимиз”) деган. Ўн беш ёшиданоқ туркий ва форсий тилларда басма-бас шеър ёзган буюк шоир қаршиликларга қарамай ўз она тилининг байроғини баланд кўтаришни ҳаётининг мазмуни, мақсади деб билди. Алишер Навоий “Икки тил муҳокамаси” (“Муҳокамат ул-луғатайн”) деган илмий қўлланмасида: “Турк тилининг жомиияти мунча далоил била собит бўлди, керак эрдиким, бу халқ орасидин пайдо бўлғон таб› аҳли салоҳият ва таб›ларин ўз тиллари турғоч, ўзга тил била зоҳир қилмаса эрди ва ишга буюрмасалар эрди. Ва агар иккаласи тил била айтур қобилиятлари бўлса, ўз тиллари била кўпрак айтсалар эрди”, дея туриб, ўзининг назм бобидаги меҳнатига ҳам баҳо беради:” Ва хаёлимға мундоқ келурким, турк улуси фасиҳлариға улуғ ҳақ собит қилдимки, ўз алфоз ва иборатлари ҳақиқати ва ўз тил ва луғатлари кайфиятидин воқиф бўлдилар ва форсийгўйларнинг иборат ва алфоз бобида та›н қилур сарзанишидин қутулдилар”. «Мезон ул-авзон» («Вазнлар ўлчови») илмий қўлланмасида шоир адабиёт назарияси масалаларини айнан бугун англашиладиган академик пухталик билан, теранлик билан кўтариб чиқади. Ундаги қоидалар кейинчалик чиғатой тилли адабиётнинг ҳаммаси учун умумий, қимматли қоидаларга айланди. Ўз замонасидаги 400 шоирнинг қисқача таржимаи ҳолини баён этиб, шеърларини таҳлил қилган «Мажолис ун-нафоис» («Нафис мажлислар») тазкираси унинг нечоғли иқтидорли адабиётчи бўлганини яққол кўрсатади. «Тарихи мулуки Ажам» («Ажам подшоҳлари тарихи») асарини Интернетдан топиб ўқиган одам Навоийни тарихчи мутахассис деб билиши турган гап. Навоийнинг олис ўн бешинчи асрдаёқ адабиётга шунчалик ихлос қўйиши кишини ҳайратлантиради.
Нур-Султандаги кечада сўзлаган нутқида ёзувчи, фалсафа фанлари доктори Муҳаммад Али Аҳмедов шоир асарларининг 20 жилд бўлиб нашрдан чиққанини айтди. Биз эса Навоий ижодининг рус тилидаги 8 жилдинигина биламиз, ўқийдиганимиз ҳам шулар. Низомийнинг энг яхши намунаси бўйича туркий тилда “Хамса” ёзишини олдиндан эълон қилиб, орадан кўп вақт ўтказмай, 1483-1485 йиллар ичида «Ҳайрат ул-аброр» («Яхшилар ҳайрати»), «Фарҳод ва Ширин», «Лайли ва Мажнун», «Сабъайи сайёр» («Етти сайёра»), «Садди Искандарий» («Искандар девори») номли биридан бири ўтадиган бешта достонни бирин-кетин қуйиб ташлагани замирида ўзининг алломалигига комил ишонч, яъни донишмандларга хос фазилат ётади. Шулардан учтасини – «Лайли ва Мажнун», «Фарҳод ва Ширин», «Сабъайи сайёр» («Етти сайёра»ни бир йил ичида, 1484 йилда ёзган экан. Нақадар битмас-туганмас илҳом! Ҳар бири битта жилдли улкан достонлар-ку улар!
Навоий исмининг ҳар бир қозоқ боласига яқинлигининг яна бир сабаби бор. Навоий – бизнинг улуғ мутафаккиримиз Абай ибрат олган, ўзига устоз деб билган шоир. Ҳали ёш шогирдлик пайтида, мадрасада ўқиб юрганида ёзган дастлабки шеърларининг бирида Абай шундай дейди:
Физулий, Шамси, Сайқалий,
Навоий, Саъдий, Фирдавсий,
Хожа Ҳофиз – бу ҳаммаси,
Мадад бер шоири фарёд.
Шарқнинг етти буюк шоири қаторида Абай тилга олган, мадад бер деб сиғинган Навоий қозоқнинг ҳам қалбига яқин. Бизнинг тилимизда ҳикматли иборага, мақолга айланган талай сўзларни Навоий ғазалларидан топа оламиз. Масалан, “Жаннат боғи оналар оёғи остидадур” деган нақлни Алишер Навоий ўша замондаёқ “Онолар оёғи остидадур, Равзайи жаннату жинон боғи” деб ёзиб кетган. Шоирнинг шеърлари қозоқ тилига талай марта таржима қилинган, кўп бор алоҳида китоб бўлиб ҳам чиққан. Уларнинг орасида алоҳида таъкидлашга арзийдигани – Давлат мукофоти лауреати Несипбек Айтули ўгирган “Садди Искандарий”(“Искандар девори”) достони. Оқин Айтули Дўстлик уйидаги кечада сўзлаган нутқида, яқинда “Лайли ва Мажнун” таржимасини тугатганини, Худо хоҳласа, бу йил нашр этилишини айтиб, ўзбекистонлик меҳмонларни ҳам, йиғилган адабиёт мухлисларини ҳам севинтириб қўйди. Жамоат арбоби, Абай шеърларини ўзбек тилига таржималовчи Меҳмонқул Исломқулов кечада қозоқ тилида айтган сўзида(ўзи бизга жиян экан) Несипбек оқиннинг таржималарини қардош мамлакатдаги адабиётчилар ўта қадрлашларини мамнуният билан таъкидлади.
Академик С. Е. Малов келиб чиқишини “он был тюрк-барлас-чагатай” деб белгилаган Низомиддин Мир Алишер Навоий – барчамизнинг бобомиз, баримизнинг фахримиздир. У бутун башариятнинг донишманди. Алишер Навоий номи жаҳон адабиёти классиклари орасида Гомер ва Данте, Румий ва Фирдавсий, Низомий ва Жомий, Шекспир ва Гёте, Пушкин ва Толстой исмлари билан бир қаторда туради десак, ҳеч муболағаси йўқ. Бунинг устига яхшининг ҳаммаси умумий, яхши шоир ҳам, албатта. Буни ҳам Навоийдан яхшироқ айтиш қийин: “Ер кимники – экканники, ўрганники, Шоир кимники – ўқиганники, куйлаганники”. Абай отамиз устоз деб билган, бутун ижодида инсонийликни, ҳалолликни, дўстликни, покликни, олижанобликни туғ қилиб кўтарган тоғдай буюк истеъдод эгаси Алишер Навоий – икки қардош халқнинг ўртасидаги олтин кўприклардан биридир.
Шундай бўлишини, Қозоғистон Республикасининг Тўнғич Президенти – Элбоши Нурсултан Назарбаевнинг раҳнамолигида белгилаб берилган ташқи сиёсатнинг давомийлиги сақланишини Қ. К. Тўқаевнинг ана шу йўналишдаги дастлабки қадамлари ҳам тасдиқлаб турибди.
Саутбек АБДРАХМАНОВ,
Қозоғистон Республикаси Парламенти Мажлисининг депутати, филология фанлари доктори.