Яқинда эълон қилинган Президент Қасим-Жўмарт Тўқаевнинг “Абай ва ХХI асрдаги Қозоғистон” мақоласида Абай олами бугунги кун билан, давлат тузилмаси ҳамда мамлакат ривожи билан боғлаб, кенг таҳлил қилинди. Бу барчамизга Абай меросига янгича муносабат кераклигини англатди. Қасим-Жўмарт Кемелули илк бор амалда қўлланилаётган “онгли ватанпарварлик” тушунчасининг асосий шартини ҳам ушбу мақоласида кўрсатиб ўтди. Уни “Биз эндиликда миллатни Абайчасига севишни ўрганишимиз керак. Буюк оқин миллатини қаттиқ танқид қилсада, фақат биргина фикрни – қозоғини, халқини юксакликка олиб чиқишни мақсад қилди” деган хулосасидан аниқ англаймиз.

Абай мероси икки асрга яқин вақт ичида кўп ўрганилди. Абайшуносликнинг дебочаси ХХ аср бошидаги қозоқ тарихидаги ўзгача воқеа – Алаш ҳаракати давридан бошланади. Зеро, Абай меросига сиёсий фалсафа нуқтаи назаридан қараш – унинг янгича қирраларини очиб беради. Президентнинг “У адолатли жамият ташкил этиш ғоясини кўтарган. Демак, Абайнинг қарашлари ХХI асрдаги Қозоғистон жамияти, унинг барака-бирлиги учун жуда бебаҳо. Ҳаким Абайнинг тамойиллари ривожланган давлат қоидаларига уйқашдир”, дейиши бежиз эмас. Шу ўринда Президент сайловолди дастуридаги асосий устуворлик ҳам “Адолат” эканлигини эслаб ўтсак, муболаға бўлмас.

Абай Қунанбайули қозоқ тафаккурида фикр доирасида тарихий бурилиш ясади. У нафақат қозоқ адабиётининг, балки ўзидан кейинги бутун фикрлаш оқимини янги ўзанга  бурган донишманддир. Шунинг учун, Абай билан кетма-кет алашнинг туғилиши қонуний эди. Улар Абай орзу қилган “адолатли жамият”нигина эмас, Абай мужассамлаштирган бутун инсоний, одамий қадриятларни яхлит эл хулқига айлантиришни мақсад қилдилар. Алихан Бўкейхан, Ахмет Байтурсинули, Миржақип Дулатулининг Абай ҳақидаги асарларида ана шу мойилик сезилади.

Абай ён-атрофига ибрат бўлиб, зиё таратган инсон. Ўз замонасида Абай атрофида юриб, ибрат олган таниқли шоирлар бисёр. Бу ҳақда Қайим Мухаммедханов махсус тадқиқот юритган. 

Абай Қунанбайули ҳам ўз замонасининг муносиб фарзанди. Умумлаштириб олганда Осиёлик, берироғини айтсак, туркий-қозоқнинг фикрлаш тизими алоҳида шахсларнинг етакчилигига кўпроқ ишонади. Фольклоримизнинг қаҳрамонлари ҳам шуни англатади. Эътибор бериб қарасак, асарларимизнинг қаҳрамонлари ёлғиз ҳаракат қилиб, халқни тенгликка бошлайди. Эпос ҳамма муҳитда туғилган, қаҳрамонлар қўшиғи таъсирида ўсган Абайнинг ҳам шундай руҳда тарбиялангани шубҳасиз. Абилай хан даврининг янгроқ овози ҳамон қулоғидан кетмаган замон учун Кенесарининг қайғули воқеаси ана шундай кутилмаган ҳамда тўлқинлантирувчи эди. Мустамлакачиликнинг ҳам икки томондан қисиб келаётган чангали энди ботаётган даврнинг фарзанди ушбу уч улкан ирмоқ туташган жойда, даврлар чорраҳасида, тарихий замонлар оралиғида улғайди.

Тахтсиз хон, тахтали бий Қунанбайнинг қишлоғи қандай доно фикрлар ва фалсафий ўйлар тўқнашадиган макон бўлгани шусиз ҳам тушунарли бўлса керак. 

«Фойдаси кўпга тегадиган» ҳаракат – фан ва таълим. Абайнинг меросларида тенгликка эришиш, халқни қаторга қўшишнинг якка йўли – билимли кишилар экани долзарб бўлган. Президент мақоласида ҳам «Абай қозоқнинг тинимсиз ўқиб, ўрганишни бутун борлиғи билан истади. “Билим олмай, мақтанма” деб, билимни ўзлаштирмагунча, юксакликнинг чўққисига чиқмаслигини айтди. У “биз илмни сотиб, бой бўлмоқчи эмасмиз”, – деб хулоса қилиб, аксинча, халқ бой бўлиши учун илмни ўзлаштириши кераклигига эътибор қаратади», – деган фикр бор.

Абай ушбу йўлга ўзини ҳам, Қунанбай авлоди фарзандларини ҳам бошлайди. Укаси Халиоллани ўз ҳисобидан ўқитади. Шу жумладан, қизларини Семейга олиб келиб, ўқишга киритади. Таъкидлаб ўтиш жоиз, улкан умид қилган боласи Абиш эди. Бироқ умри қисқа бўлгани барчангизга маълум. Бу мусибат Абайга жуда оғир таъсир этди». «Кечаги ўтган мард йигит Абиш» деб куйинади. Ушбу куйини биз юқорида айтган “Абайнинг мард йигити ким?” деган саволга жавоб бўлади. Абай наздидаги мард йигит – ўз даврининг фани ва билимини ўзлаштириб, билим чўққисига кўтарилган Абиш каби инсонлар. Абиш каби мард йигитга Кенесарининг руҳини, Абайнинг билимини уйғунлаштириб сингдирган янги замоннинг мағрур фарзандлари эди. Эндиги замон билакни эмас, билимнинг замонаси эканлигини чуқур англаган авлод келмоқда эди.

Ушбу улкан қайғунинг устида донишманд:

«Янги йилнинг етакчиси у,

Мен эски орти эдим.

Қайғу деган аччиқ шу,

Суякка теккан кекса эдим», деб тўлғонади. Ҳа, Янги йилнинг раҳбари Абишлар эди. Бироқ ёлғиз Абиш эдими? Донишманд Абайнинг ўзи айтган «Ким ёмон бўлса, замондоши айбдор». Энди бунинг бошқа томони бор. Агар яхши бўлса...

Абишнинг замондошлари Алиханлар ва Ахметлар эди. Қора ўрмондай ёпирилиб келаётган Алаш ҳаракатининг бўзболалари эди. Қозоқнинг «Қайта юксалиш» даврини бошлашга келаётган яхлит бўғин. «Янги йилнинг жарчиси» бўлган улар қозоқнинг илк газетасини чоп этиб, бутун атамашунослигини шакллантирди. Қозоқ фани айнан Алаш ҳаракати билан бир вақтда шаклланди. Қозоқнинг адабий назарияси, лингвистикаси, бутун табиатшунослик фани, шарқшунослик, бутун академик фан соҳасида Алаш ўғлонлари бор. Қозоқнинг илк партиясини ташкил этиб, Европа намунасидаги янги давлатнинг пойдеворини қалаган ҳам ўшалар.

Донишманд Абай буни сезган. Ҳаким унигина эмас, балки уларнинг қайғули тақдирини ҳам сезган гўё. «Кўк туман келади ҳайдаб кўп шарпани», – дейди. Авлиёликдир балки бу...

Алаш ўғлонлари ҳам энди фақат фан ва билим ғолиб бўладиган замон келганлигини англайди. Илмга қаттиқ интилишди. Бизнинг ҳам замонамиз шундай. Фан ва билимнинг даври. Фан ва билим тер тўкмай келмайди. ХХI асрдаги Қозоғистонга оқил Абай ХIХ асрдан васият қилади. Бу васият эскирмайди. Алаш ўғлонлари каби васиятга содиқ бўлиш бизнинг ҳам бурчимиз. Президент “Жаҳон маданиятида Абайни қанчалик юксак даражада танита олсак, миллатимизнинг нуфузини ҳам шунчалик кўтара оламиз”, – деди мақоласида. Бу ҳам давлат сиёсатимизнинг асосий йўналиши эканлиги шубҳасиз. Эндиги вазифа – Алашни жаҳонга Абай орқали танитиш, янги асрдаги Қозоғистоннинг, ёш авлоднинг бутун қиёфаси, йўналиш-дастурини Абай мероси ва ибрати асосида шакллантириш. Бу йўлда бутун жамият бирлашиб, бир уйнинг боласидай, бир қўлнинг бармоқларидай жамулжам бўлиб ҳаракат қилиш керак, деган фикрдамиз. Чунки биз шу орқали ўз келажагимизнинг, мамлакат келажагининг таянчини мустаҳкамлаб, чанғароғини баланд қиламиз.