Яқинда телевизор орқали бир кўрсатув намойиш этилди. Унда  мактаб ҳаёти, синфларда ўтказиладиган  ота-оналар мажлиси ҳақида гап борарди. Одатдагидек, мактабдаги таълим-тарбияга оид гаплардан сўнг бир онахон  сўз олди.  Унинг  невараси шаҳардаги мактабларидан бирида ўқир экан. Юқори синф ўқувчилари неварасидан  пул талаб қилишар, бермаса, дўқ-пўписа қилиб, қўрқитишар экан. Бу ҳолат  такрорланавергач,  бола бўлар-бўлмасга ҳадиксираб, кўзларини тез-тез пирпиратиб, ён-атрофга олазарак қарайверадиган одат чиқарибди.  Дарслари, ўзлаштириши ҳам оқсайвергач, синф раҳбари ота-онасини чақиртириб,  вазиятни тушунтирибди.   Ўқитувчи оиладаги катталарнинг ўзаро муносабати, болага  эътибор ҳақида сўрабди. Онасининг ижобий жавобидан қониққан ўқитувчи болани мактаб руҳшуносига кўрсатибди.  Махсус савол-жавоблардан сўнг руҳшунос юқоридаги аҳволни баён қилади. Сўнг мактаб раҳбарияти назоратида тезкор чоралар кўрилиб, барчаси изга тушади.

Шу вақтда ҳар бир онанинг хаёлидан кечаётган фикрлар аниқ айтилмасада,  ҳар бири ўз боласи ҳақида ўйлаётгани ойдай аниқ эди. “Боламнинг аҳволи қандай экан?”  Кўрсатув тугасада, шу савол менинг миямда чарх ураверди... 

Аслида мақола тайёрлашга ҳам ушбу мавзу сабаб бўлди. Бугунги кунда кўп мактаблардаги жанжаллар,  ўқувчи қизларнинг эрта  ҳомиладор бўлиб қолиши, ҳатто қизлар орасидаги зўравонликлар ҳақида  узуқ-юлуқ гаплар эшитиб қоламиз. Бу, албатта, нохуш вазият. Ўзимизнинг фарзандимиз ҳам шундай ҳолатга тушиб қолмаслигига эса ҳеч ким кафолат беролмайди. 

Мактабга юборган боламизнинг соғлом муҳитда таълим олаётганига, юқорида келтирилган муаммоларга дуч келмаётганига  ишончимиз комилми?  Йўқ! Шундай экан, мактабга тез-тез бориб, ҳолидан хабар олиб турсак, фойдадан холи бўлмасди, менимча. 

Мавзуни кенгроқ ёритиш мақсадида интернет саҳифаларига мурожаат қилдим. Масалан,  Дания мактабларида “Парламент куни”  тадбири бўлиб, унда болалар мактабдаги мавжуд муаммолар ҳақида очиқ гаплашишлари ва уларни ҳал қилиш йўлларини таклиф қилишлари мумкин экан.

Бизда-чи? 11 ёшдан 15 ёшгача бўлган ҳар бешинчи қозоғистонлик ўсмир ой сайин таҳқирлаш қурбони ёки иштирокчиси бўларкан. Иштирокчилик ўғил болалар орасида кўпроқ учрайди.

Бугунги кунда буллинг дунёдаги мактабларида кенг тарқалган. Инглиз тилидаги  "Буллинг" сўзи калтакланиш маъносини англатади. Бу нафақат жисмоний тажовуз, балки руҳий тазйиқ, қўрқитиш, тортиб олиш ва хўрлашни ҳам англатади. Бу каби шафқатсиз муносабат жисмоний зўравонлик, дўқ-пўписа ёки бошқа  шаклда бўлиши ҳам мумкин. Масалан, ташқи кўринишини ўзгартириш ёки беғараз хатти-ҳаракатлар, шунингдек, буллинг  қурбонини гуруҳ ёки жамоадан қасддан чиқариб ташлаш, шулар сирасидан.

 Шу билан бирга, янги технологияларнинг ривожланиши ва ижтимоий тармоқларнинг оммалашиши билан киберҳужумларнинг янги тури пайдо бўлди. Киберҳужумларга мисоллар орасида ҳақоратомуз хабарлар (матн ёки Интернет орқали)ни тарқатиш, ижтимоий тармоқларига ёмон хабарларни,  камситувчи, таҳқиромуз фотосуратларни жойлаштириш ва кимгадир электрон шаклда таҳдид қилиш киради. Кибербуллинг – руҳий тушкунлик, безовталик, ўзини ўзи тубан, нохуш ҳис қилиш, ҳиссий касалликлар, психоактив моддаларни истеъмол қилиш ва ўз жонига қасд қилиш каби жиддий муаммоларни ўз ичига олади.  Бу ўспиринларнинг соғлигига салбий таъсир қилади. Зеро, бундай хатти-ҳаракатлар ўғил болалар орасида жуда кенг тарқалган.

Мактабда, 11-15 ёшли ўсмирларнинг 20 фоизи ойига бир ёки икки марта бошқа одамларнинг калтакланишида иштирок этишади. Ушбу хатти-ҳаракатларнинг тарқалиши 11 ва 13 ёшли йигитчалар орасида жуда юқори. Шу билан бирга, янги технологияларнинг ўзлаштирилиши ва ижтимоий тармоқларнинг оммалашуви билан киберҳужумларнинг янги тури пайдо бўлди.

Энди ушбу мавзу юзасидан шаҳримиздаги Улуғбек номли 3-сонли умумий ўрта мактабнинг педагог-руҳшуноси Г. Т. Залмахамбетнинг фикрларини тинглаб кўрсак.

– Қўрқитиш  – бу мунозара ва тадқиқотлар учун қийин мавзу: бир томондан, деярли ҳамма одамлар у ёки бошқа усулда калтакланиш ҳолатларига дуч келишган, бошқа томондан, улар қўрқув, айб, уят, ночорлик, нафрат, умидсизликни бошдан кечириш билан боғлиқ ва бу амалиётда жуда кам муҳокама қилинади. Мактабларда таҳқирлаш муаммоси жуда долзарбдир, чунки катталар – ўқитувчилар ва ота-оналар  ҳали ҳам бунга лоқайдлик билан қарашади.  Аммо бу шафқатсизликка қарши курашмаслик ёки бу курашнинг муваффақиятсизлигини англатмайди. Бизнинг амалиётимизда, албатта, бундай ҳодисалар  рўй беради. Буларга хаёлпараст болалар, интровертлар киради, болалар асосан, ўз фикрларини ҳимоя қила олмайдилар, шунинг учун   таҳқирлаш объектларига айланишади. Биз барча болалар билан ишлаймиз: ҳар хил ўқув тренинглари, рағбатлантириш тадбирлари, иложи борича,  ҳар бир ўқувчига мустақил, якка тартибда маслаҳат берамиз. 

Биз болани меланхолия – хаёлпарастликдан чиқаришга ёрдам берамиз. Ҳар бир нарса ҳар доим ҳам муваффақиятли эмас, лекин биз калтакланишга алоҳида эътибор беришни тўхтатмаймиз. Шахсий руҳий маслаҳат орқали биз ўқувчилардаги одамовилик  сабабини аниқлаймиз ва шахсий муаммоларни ҳал қилишга йўналтирамиз.

Мактабимизда ўқувчилар ва ота-оналар билан ижобий суҳбатлар туфайли, бундай ҳолатлар  камаймоқда. Биз болаларга меҳрибонлик ва тенгдошининг ҳолатларини тушунишни ўргатмоқдамиз. Қўрқувнинг яна бир муаммоси – баъзи бир ота-оналарнинг ҳаддан зиёд ғамхўрлиги. Шу туфайли бола хуш ёқишни эмас, аксинча, худбинликни ўрганади. Бу бола хўрлашнинг оқибатларини умуман англамайди, чунки ота-оналар ўз фарзандларининг қилиқларини доимо қўллаб-қувватлайдилар. 

Шунингдек, ота-оналар билан тез-тез суҳбатлар уюштириб турамиз, баъзида синф раҳбарлари билан уларнинг уйларига борамиз ёки катталарга тегишли тавсиялар берамиз. Аминманки, деярли барча ота-оналар ўз хатоларини тушуниб етиб, бундан тўғри хулоса чиқарадилар.

Дарҳақиқат, Яратган Эгамнинг азиз неъмати – фарзанд ҳар бир ота-онага улкан масъулият юклайди. Шундай экан, болаларимизни мактабга юборар эканмиз, уларнинг нафақат таълими, балки, мактабдаги ҳаёти, ўсмирлик даври, айниқса, руҳий кечинмаларига ҳам алоҳида эътибор қаратсак, фойдадан холи бўлмайди. Чунки, руҳият инсон камолотидаги асосий омиллардан бири. Фарзандининг комиллиги эса – ҳар бир ота-она орзуси.